Lengua Mixe

LENGUA MIXE

Ayuuk es la palabra autóctona que los mixes emplean para referirse a su lengua; es decir, el mixe. ¿Y quiénes son los mixes? Los mixes son los ayuuk ja’ay “la gente que habla mixe” o “gente del idioma florida”. Estos grupos étnicos habitan en las zonas montañosas y de las nubes en la sierra norte del estado de Oaxaca. Algunos no saben por qué se les dice mixes y qué quiere decir esta palabra. “Algunos etnolingüistas creen que viene de la misma raíz náhuatl con que se designa a los mixtecas (mixtli: nube); en este sentido, se cree que los mixes son los “habitantes de las nubes” o “gente de las nubes”, puesto que la mayoría de los mixes viven en regiones altas donde siempre hay neblina”. (Torres, 2003: 166-167).

“El mixe o Ayuuk forma parte de una de las lenguas que conforman la familia lingüística mixe- zoque, y que agrupa a tres pueblos indígenas distintos (grupos étnicos): mixes, zoques y popolucas. Los popolucas hablan lenguas familiarizadas con el zoque o con el mixe, pero no forman un tercer tipo lingüístico dentro de la familia mixe-zoque que se compone de dos subgrupos lingüísticos, mixeano y zoqueano. Los dialectos popolucas de Oluta y Sayula, en Veracruz, pertenecen al grupo mixeano relacionándose con el dialecto de Guichicovi y Totontepec. El dialecto de Texistepec (o Teccistepec) y el de Soteapan, que junto con otros pueblos forman el popoluca de la sierra, pertenecen al grupo zoqueano con el zoque de Copainalá en Chiapas y el zoque de Chimalapas en Oaxaca. El tapachulteco, en la costa pacífica cerca de la frontera con Guatemala, actualmente extinto, pertenece al grupo mixeano de la familia mixe-zoque” (Kaufman, 1964: 403-404; Campbell 1979: 926-928).

La familia mixe-zoque tiene una especial importancia dentro de la clasificación lingüística de Mesoamérica, puesto que puede pensarse tentativamente en la posibilidad de que el proto mixe-zoque haya sido la lengua que hablaban los antiguos olmecas, la primera gran civilización mesoamericana. Desafortunadamente, pocos trabajos históricos y comparativos sobre el mixe-zoque han sido publicados para poder profundizar en el tema (Campbell, 1979: 926; Soustelle, 1989: 36).

Vogt (1969:26) piensa que en el preclásico medio se dio la expansión de un primitivo mixe-zoque que se separa del huasteco, el cual, a su vez, se separa del maya. Siguiendo ideas semejantes, Swadesh (1968: 18) establece que el grupo lingüistico zoque (mixe, zoque y popoluca) tiene, a través de la glotocrolología léxico estadística, una diferencia interna de 35 “siglos mínimos”; es decir, una variación lingüística que comienza aproximadamente hace 3 500 años; por otra parte, plantea una diferenciación enterna entre el zoque y el totonaco de 70 siglos como mínimo, y entre el zoque y el maya de 68 siglos.

McQuown, por su lado, sostiene la hipótesis de que el mixe-zoque se expandió ocupando el Istmo de Tehuantepec, el sur de Chiapas y la costa pacifica de Guatemala; después se dirigió hacia el valle de Guatemala, a la vez que los mayas se asentaron principalmente en el noroeste de Guatemala y las tierra bajas adyacentes del este de Chiapas, el Petén y la península de Yucatán (Vogt, 1969:27).

De acuerdo con Foster (1969: 448), el territorio mixe constituye una unidad lingüística debido a la ausencia de enclaves de otras lenguas indígenas y los pocos mestizos que viven en los alrededores. Ha sido muy generalizada la idea que los mixes pertenecen a la familia lingüística maya-zoque (Nahmad, 1965: 34; Kuroda, 1993:37; Barabas-Bartolomé, 1984:7; Beals, 1945:7; Mendieta y Nuñez, 1957:609).

NAAX KANJOTSY

Jam tëkëëky taxjk najska’axën ma yë mëja’aytsyëjkën, ko ojts tu’uk ja awinax kyëxë’ëky ma yë naxwinyën mëti’ipë tsyam yaktijpën “naax kanjotsy” (yakmatsy oy na i’px winyo’opyën, Tsuxknëpa’am ets jam ma taapë it naxwinyën). Yë’ë ja ja’ayëtsy mëti’ipë ijtsy yujk ijxtëpën, yë’ë ojts paatë taapë ja awinax. Ko ojts jëtu’un paatë, taats ja ja ja’ay jam tsyo’ontë Santa Cruz Condoy, ets jëtu’un ja awinax jam ntanëjkxa’antë kyajp njootsy. Ja awinax të anetsy tu’uk ja it paatsy tsaa it kujky, ma yë Tsuxknëëpa’amtë nyëëpa’an.

Anets ojts ja ja’ay ntanëjkxtë ets ojts jam tpëjkta’aktë ma yë tsyajptëjk u’unkëtsyën. Taats jëtu’un tnixëtuuntë ko ojts tpaatë ja awinax. Ko ojts jëtu’un tnixëtuuntaatsyë, taats ojts ja awinax ojts ja jëtëkok wyimpitsy ma ojts jya'tsyën. Taats ja mëja’aytsyëkëtsy ojts tsyoontë t'ëxtaatsyë ja awinax, jap ojts jëtëkok tpaatë mä ojts jya'tsyën. Taats ojts tmënëjkxkojëntëpë, ets jëtu’un ka’ap ja Tsuxknëpa’amtë kajpn tnijäwë, ets yë’ë yapätëtëp. Ojts jam 'yitsy majtsk tëkëëk xëëw, ets ja jëtëkok wyimpijtkojnëpë ma ojts jya'tsyën nëëpä’ay mä yë Tsuxknëëpa’amtë kyajpnën. Mëtëkëëk okpë etsy myënëkxëntëp, ko ojts ja awinax ka’ap yëkwimpijtnë ma tsyam yak’nijawën “Kaan jootsy”. Ja mëja’aytsëjkëtsy miti’ipë Santa Cruz Condoy tso’ontëpën, ojts jyotmaypyattëntë ko ka’ap ojts ntëkpättëntë ma yë it naaxwinyën, ets nentu’un winktsow ka’ap ma yëkjapatnë. Kum oknëm ojts yajknijawë, të anetsy kanaak jëmëjt nyääxnë ko jap ojts nyijkx ma tsyam yak nijawën Salina Cruz.

Mää yë Tsuxknëëpa’amtë naaxën, ojts nëntu’un ja tëy’ajtën t'ëxmatsy ko myëtëyëtsy jyantsyëtsy. Ja ta’amts nëë, ja ijxpat awinax, jantsy oy ja it naaxwinyëtë, ja kaan ja kopk jam naax Kaan jotsy. Jam Santa Cruz Condoy ojts nentu’un ja ijxpat t‘ëxmatsy, mää jaa mëtëkëëk’okpë tsyo’onën, ojts t‘ëxmatsy tu’uk ja kepy cruz ma ja tsajptëjk u’unkën ma ojts tpëjkta’aktën. Ja kajpn ja’ay mëti’ipë jam ijtëpën, yë’ë tsyam 'yawëtajtëp “Ja kepy cruz” patsy nëntu’un ja kajpn yajktijy Santa Cruz Condoy, ja ko jëtu’un ojts xyëpatsy ja awinax Santa Cruz, “Condoy” ja ko jaa ojts ‘yitsy ma ja wintsën Kontoy ojts jyëtitsyën.

[Tsyam nimaay yë ja’ay myatsyak’këntë, ko yë Tsuxknëëpa’amtë kajpn, jaa ojts ya awimpita’any kaan tuumpëtsy, ijxtëm jam nëntu’un tuunk’attën Salina Cruz. Ojts winktsow nyijkx ja mëj’ajtën, mëëtpë ko ojts axëëk wyinma’anpyattë ja mëja’aytsyëjkëtsy Santa Cruz Kontoy, ojts nëntu’un ja naax kajpn, yajkmo'oy yë axëëk ajtën mëët ko ojts axëëk tuntë ja awinax ma ojts jap yatsënaaytsyaknpëjkyën].

Kum majk jëmët nyajx, tëkokyëtsy mëti’ipë ja awinax ojts t'ëxmatsyën, ojts winkpë ja tu’unën pëky: ijxtëm taapë ja tamts nëëjën yë’ë ja kajpn ja’ay ojts tsooyattë mëëtpë ja xymyë pa’am, jaako tëyëp taa anetsy jyatsyë ja pa’am mëëtpë ja pajk yenyuux mëti’ipë anetsy yakpatpën ma yë Tsuxknëëpa’am kajpnën. Patsy tsyam ja naax kajpn, mëj pëjkta’aky ets t‘ijxtë tnijawëtë oy nyääx, kunukx nyääx.

WINTSËN KONTOY

Jam kanaak jëmëjt nyëjkxnë, ma tu’uk ja to’oxtsyëjk ja’ay ojts 'yitsy ma yë it naaxwinyën mëti’ipë yajktijpën “To’ox yujkm”, ojts tpäätsy majtsk ja këtsëytsyaa ets ojts tmënëjkx ma tsyëjkën. Ojts tmo'oy ja këtsëy amaapë, kum oknën ojts tnijawë ko “poj këtsëytsyaa ja’a”. Kum oknën ojts nyëwa'tsy tu’uk ja tsa’any ets tu’uk ja ye’eytsyëjk; ja tsa’any ojts tyak’ooky, ets ja ja’ay jantsy pojäm ojts yeeky. Ja tsyaak ojts jyoot maaypyatnë, ko nëkoo etsy axëëk jya’ay äjtnë mëët ja myëku’uk mëti’ipë mëët tsyuknäxëtsyën. Ixtëm ja aptuunk, ja apkajpyxy yajkmëëtëtsën, ojts ja tsyijxtsyëtsy ja tsyijxtsyaaky t‘ijxëtë ets ojts ttanëpattë, ets ka’ap jëtu’un axëëk 'yëkatëtsnëtsy. Ja mëjxu’unk je’em jëtu’un axëky y’atë’ëtsy, anets ojts ja tsyaak ojts kyëyakyë ma yë tsyijxtsyetsyën. Ko jam yajkpatnë ma yë tsyijxtsyetsyën, ets ojts tni’anamë yë tsyajk ets tu’uk yë jyatsyë, ka’ap ojts ja tsyijxtsyetsy nyëmatooy, anets ojts kë’ëm ntak’oyë mëti’ipë anetsy tini’anamën. Ko ojts ntak’oyëtsya’ay, anets ojts ja tsyijx tsyetsy anëmë:

_ ¡Tsyapë yë tumpajn yë’ë mëti’ipë najtuunapyën!

Tsyijxtsyetsy 'yatsooy:

_ ¡Ooy u’unk! ¡Kom mtuuna’any!

Ja tsyijxtsyetsy myëtajtypy tu’uk ja yujk taatskyeny; anets ojts anëmë:

_ ¿Tsyijxtsyetsy, yëkejpy nëjkx yujk tnajä'äxy?

_ Ooy, nëjkx, mnekuëntatëtëp tëëy ---

Ojts ja tsyijx tsyetsy 'yatsooy.

Ojts nyëjkyxy mëët ja yujk taatskyëny. Ojts jyatsy ma yë tsyijxtsyetsy yë kyaamën ets ojts ja jya'axy tpuxy. Ko ojts wyimpitsy ma ojts ja yujk tnatswitsën, ka’ap ojts ntëkpatnë. Ojts jyootmaypyatsy, anets ojts ëxtaaytsyëjkë. Jaap ojts jyatsy ma yë kaa tsyënëtën, ets ojts anëmë:

_ ¡Mijts yë nyujk tii xtsyu'tsëtë!

Ojts tmatsy tu’uk yë kaa, ojts mënëjkx ma yë jya'xyën, ojts ja yujk tumpajn tuknitsuumy ets ja jä’äxy, ko ojts jya'tsy ma yë tsyijxtsyetsyë tsyëjkën, ojts tsyë’ëkë, ets ojts t'anëmë:

_ kimtsëkë tsyijxtsyetsy, ja koo tëë ja nyujk ajtën tsu’utsy patsy yë ja’ax ti ntujknitsumy.

Ets ja tsyijxtsyetsy 'yatsooy:

Ka’ap yë jyëtu’unëtsy, tim tsyam mënëjkx ma tijxpyatsyën, ja koo axëëkyujk yë’ë mëtpë yë ja’ayëtsy.

Ja awa'an ye'ey myijx, ojts ja yujk jëtëkok yajknëjkyxy mä ojts tpatsyën, ets ojts twopy tka’atsy ets ojts t‘anëmë:

_ “Ni na’a yë yetsyëjk xkyamëmayëtsy, jakoo ye’eytsyëk xyëpajtëp, ets nentu’un yë yujk mëti’ipë yajktsënaaytsyëpën mä jën ma tëjk”.

Ko ojts jëtu’un t’ix tuny ja tsyijxtsyetsy wi’ix anetsy ti 'yatëtsën, ta ojts jyootmaypyatnë, anets ojts tkëyaaky ma tu’uk tetsyën, ets ojts t‘anëmë:

_ Tsyaa nkëëyaky tsyapë mëëxu’unk, ets 'yoyëtsy mëët mijts, jakoo nëkoo axëëk tsyëm jyayajtnë tsyëm jyukyajtnë.

Ojts ja teetsy t’axäjë. Ets anetsy ojts ntawinma’any ëxjankojy ja mëjxyu’unk. Taats ojts nyakyajpxë mëët ja sacristaan ets tnijawëja’antë pen jatsy jootmëk ets pen jantsy tsyuumypy. Anets ojts ja teetsy ja sacristaan ojts t‘anëmë:

_ altaar wintuuy mnekyokëtëtsy, ijxtëm jeex tim m’oknën, ets ëjts yam yë mëjxyu’unk nkaxëp, ets mkuentatëtëtsy.

_ ¡tijts koo! Ojts ‘yatsooy ja sacristaan.

_ ¡Ets n‘ijxëmëtsy pen jyantsy tsyumpy yë’ë mëjxyu’unk

Ja teetsy ojts t‘anëmë ja mëjxyu’unk:

_ Nëjkx ma yë tsajptëjkën, altaar wintuuy taap tu’uk okpë kuent’at xëëny koots.

Japts anetsy ja mëjxyu’unk kuent’atsy, ja okpë, ets ka’ap ninu’un kyatsë’ëkë, ko ojts tim waan yu’kyxy ja sacristaan, ¿ ti ojts tuuny?, ojts naaxmëwopë mëët ja tsyajk, ets ntajk’oky. Ko jëtu’un taats ojts nyëjkx ma ja tetsyën, ets ojts t‘anëmë:

_ ¡Teetsy okja’aykyukëts! Kajtëm tääpë yë ja’ay anetsy ‘yooknyëm, të ëjts n’ijx ko tii yu’kyxy; të ëjts nak’ooky kii mjootmaypyatsy. Taats ja tetsy ’yana’any ko jantsy jootmëk taapë ya’ay u’unk. Taats ja jëtëkook këyaky ma tsyijxtsyetsyën, ko ka’ap ninu’un ja jyoot winma’any kyaj’oyë.

Jëtu’un ja xëëw it nyajx, ojts yajknijawë tu’uk yë it, ma tsyam yajktijyën “ Ap ëxtsyaa”, jam anetsy yak päätsy yë axëëk yuujk. Anets ojts yajkejyxy ets kuentatëtsy. Ets ojts t’atsooy:

_ Ooy nëjkxëtsëtsy, mëti’ipë tëëy tukkatsy yë’ë nkaaky ntsoky, ets tu’uk yë muxu’unk anets nku’xëtsetsy.

Ojts jyajtsy ma taapë yë itën “Ap ëxtsyaa”, kuentaatsy ntaajk’ooky ja yuujk mëti’ipë jam yajpatpën. Ets jëtu’un ja xëëw po’o nyajx. Majtsk ja pi’k anak u’unk mëti’ipë nnëjxtëpën; tu’uk patsëmy ja kaaky ets tu’uk ja mëxu’unk, tsyojkx ajtypy ja’a. Tu’uk xëëw, ja anak u’unkëtsy yi’iyë ojts yë kaaky yakmo’otë, ka’ap ojts ja mëxu’unk yëkjamoyëntë.

Taats jëtu’un tsyuyo’oytsyë ma ja wintsënën, jantsy jotmaypyatëp, ja’ko nitu’uk yë’ ’yoka’antë. Anets ja anak u’unk jap jyattë ma tu’uk ja wokën mëti’ipë tsyam xëwajtpën “ Mutsk në’am” ja’koo amutsk ajttëp anetsy jap ja anak pi’këtsy. Anets jap ojts kyëxë’ëk tu’uk ja mëja’ay u’unk, ets ojts ’yana’any:

_ ¿ Tii ko mya’xtë anak’pikëtsy? Ets ojts ’yatsowtë:

_ yajxtëpëts, ja koo nytu’uk ëjts tsyam n’oka’antë.

_ ¿ Tii koo? Maa mnëjkxtë? Ojts t’yajtëëy ja mëja’ay u’unk:

_ Yë’ë nëjkx tsyapë kaaky nyaka’antë ma yë wintsënën, --- ojts ’yatsowtë ja anak u’unkëtsy.

_ kiim mtsëkëtë nëjkxtë jotkuujk, ka’ap tii mjata’anëtë, --- ojts ’yatsooy ja mëja’ay u’unk. Ojts wyinta’aky ets ojts tkëyi’iky tëkëëk ja kaaky, ets ojts kunukx.

_ Nëjkxtë ma tapë wintsënën, yi’iyë tsyapë tëkëëk kaaky kyayampy. Jëtu’un ojts ja meja’ay u’unk ojts ja anak pik t‘anëmë. Ojts jyajttë ma ja wintsënën. Anets ojts tëkëëk ja kaaky këyi’k ets ojts kyuxyë, ets ojts ‘yana’any:

_ ¿ Pën titsy pyaatë?, ja’ko tsyapë kaaky të yajktony.

_ Ka’ap pën wintsën, Jëtu’un ’yatsowtë ja pik anak u’unkëtsy.

Ka’ap ojts tujkjotkata’aky ja wintsën, mëti’ipë anetsy ja anak pik tituntën mëët ja mëja’ay u’unk. Anets ojts tsyo’onë ma jam ja it ja naaxën “Ap ëxtsyaa”, ojts nyëjkxnë winktsow, nyajknë tuknë’akë’ëy ma yë tsuxknëpa’amtë yë nyëëjën, japts ojts tu’uk ja mëj tsaa tkëyi’ky ets ojts tsyuyo’oy mët ja tsaa. Myatsya’aktë, ko ja tsaa jam ojts pëjkta’aky ma ja it naaxwinyën, ma tsyam ja naax ja kajpn nijawën “Tsaa letrë”.

Ko ojts jëtu’un tpëjktä’äky, tajts ojts jam jya’ay, ko nyikejy “Tsip tuumpë ja’ay ets kuwaampë ja’ay”. Taats jëtëkok nyajk tuknë’aaw. Ojts nyaax tu’uk kajpn mpa’ay ma yë Tsuxknëpa’am kajpnën. Jap ojts tsyëkë ma tu’uk yë mëj tsa’ankën mëti’ipë tsaam yajknijapën “Kontoy tsyëjk akëp”. Jaam ojts pyëtsyëm ma tsyaam xëpatsyën Mitla, ojts jyëtitsy ma tääpë it naaxwinyën, ets nëntu’un winktsow. Ko ojts jëtu’un jeky jyëtijnë, jaam ojts pyo’kx ma it naaxwinyën meti’ipë tsyam yaknijaawpën yajk ixajtpën Santa Maria del Tule, ko ojts jaam tsyon’jaanë ojts jam ja tsyajk t‘ëjxmatsy, ijxpajn ojts t‘ëjxmaatsy, ets ojts ’yana’any:

_ “Tsyapë kepy yonaamp yë’ë, ets ko në naa tsye’tsnë, yë’ë anetsy ‘yantijypy; ko të anetsy n’ooknë, ets ko x’ëxtëtsy juujky tsuxk, tëmpajtp, yë’ë anetsy ‘yantijypy; ko juuky ajtpëts anetsy jaam”. Tsyam yë’ë ja kepy mëti’ipë nitëkokyëtsy naax kajpn nyijapën “Arbol del Tule”.

AWINAX (CRISTO NEGRO) TSUXKNËËPA’AM ETS JAM NAP’OKM

Jëtu’un myatsya’aktë yë mëja’aytsyëjkëtsy, mëti’ipë ojts tiim yëjp jyatën jam Tsuxknëëpa’am yë’ë ojts ’yittë tetsy maxaan (españoles). Ko ojts jaa tuntajkn mët’attë, ets jaa ojts yakpatsy ja Cristo negro Tsuxknëëpa’am.

Kanaak jëmët anetsy ti nyaxnë, ets ko ojts nentu’un ja tsip tso’ontaknë, mëti’ipë amaxaan aamy yajktijpën (revolución mexicana) ets ja paam mëti’ipë anetsy jaa yajkpatpën ma taapë yë it naaxwinyën, anets ojts ttokanëntë ja awinax Cristo negro.

Ets ja ja’ay ojts ‘yana’any:

_ ¿ Maa nëk tookëtsy tsyapë awinax Cristo negro?

Ojts t’awaanë kanaak ayuuk ja’ay kyajpn; Kënaatsm, Jokyaapajkm, tejxkyë’ëm, ets nentu’un wijktsow. Ka’ap pën njuya’any ja awinax ko ka’ap ja meny ma naax ma kajpnën. Tapts anetsy ja tsip tsyo’ontaknë ets ja maxaan pyëtsëmjanëntë, ets nyëjkxanëntë tsiptuumpë ma anetsy jap ja tsip tsyunyën. Jatsy jootmaypyatëp mëët ja ‘yawinax ets mëët ja it pëjkta’aky. Anets ojts makapxtë ja napojkmëtë ja’ayëtsy, ets ojts tuk awanëtë ko ja awinax cristo negro toka’antë, anets ojts ja winma’any kaaxtë ’yana’antë ko tjuya’antë ja awinax. Ets jëtu’un ojts jyaatsy, ja nap’okmëtë ja’ay ja awinax ojts tjujy mëti’ipë anetsy jam yajkpatpën ma yë Tsuxknëëpa’amtë kajpnën.

Ko ojts jëtu’un tjuuytsyëj, ja maxaan ja’ayëtsy ojts tukmëmatsya’aky ja nap’okmëtë mëja’aytsyëjkëtsy, wi’ix yë’ë nixëtuuntë, ets ojts ‘anëmë:

_ Ëjts nixëtuuntë tëkëëk aam yë mayë po’o, tu’uk xëëw, mijts m’ana’antëp pën mnixëtuujtëp jëtu’un, o pen mwijtstëkatstëp. ¡yë’ë tëy! Ka’ap oy myëti’ipë xëwëtsy yanixëtuna’any, tu’uk aamp ets mokoox aamp paat yë mayë po’o, mijts m’ana’antën pën ti xëëw, tu’uk xëëw je’eyë yaknixëtuna’any.

Ja mëja’aytsyëjkëtsy ojts nyakyajpxëtë ets ojts ’yana’antë:

_ Ooy ko nixëtunëmëtsy tu’uk aamp ets mokoojx aamp paat, mokooxk xëëw tuktonyë.

Patsy tsyaam yë awinax Cristo negro de Alotepec, mëti’ipë tsyam jëtu’un yak ëtsy’ajpën, yajknixëtuuny mokooxk xëëw tsyaam paat. Ma yë nap’okmëtë kajpnën.

POJ JUT

Mëtëëy yë’ë ko yë poj, yë wëtsuk ets yë anaaw myëtajtëp nentu’un tsyanaytsyaknëtsy, ijxtëm nentu’un yë ja’ayën. Tu’uk ixpajn nëkpëjktakëmëtsy mayë ja’ayën, ma yë ntsënaytsyajk’ajtëpën ka’ap ntsojkën ets pën x’yatsijpëmëtsy o pën xkyukatsepëtsy, ja’ ëjts ajtën nju’yaata’anëmë jotkujky ooy mëk. Nentu’un yë poj, anaaw, witsuk ja it ja naax.

Yam tu’uk it naawinyëtë mëti’ipë yajktijpën “mëxu’unk nëp” (jaa na tu’uk winyoopyë ja kujmën ma yë Tsuxknëëpa’amtë kajpnën ets jam ma taapë itëë). Ja mëja’aytsyëjkëtsy ojts jëtu’un xëmootë muxuunk nëp. Tu’un yë mëj aank, ja naa tuktujk yaaxp jopyën, ja xëëw kyu’anë ma taapë ja jutën, ets yaku’ixë ja mëxu’unk jap kyoknë. Patsy ojts ja mëja’aytsyëjky ojts jëtu’un xëmo’otë, mëëtp ko jaap jëtu’un yajk ijx ja muxuunk në. Koo jap pën yaa mëjwakpëtsy o yatëkaapëtsy ma jap ja jutën, ka’ap kupëky, ja tuu ja poj pëtsëmp ma ja jutën. Jeyë’ë tëy n’ijxëmëtsy jëkam, ko naa tëka’anëmëtsy ka’ap tkupëjky.

Patsy yë’ë mëja’aytsyëjk ’yana’antë, ko tëkookyëtsy mëti’ipë ya n’ixëm naax wiin naax këëjx, ets ja it naaxwinyë nentu’un juukyëë, ooy ’yoyëtsy ko n’ijx ijtëpëtsy kuentaatëpëtsy nentu’un jyujk’aatë ijxtëm ja’ayën.

JA PÄÄT ETS JA XËWAAN

Tajëk ijtsy tu’uk ya’ay u’unk mëti’ipë xëpatpën Xëwaan nuux. Yë’ë ijtsy mëët tsyëënë ja ’yajtsy Päät ets mëët ja nyanwelë. Tu’uk xëëw taats nimajtspë ja anakëtsy nyiatsyukniwitsëtë pën kuentatën ja nyanwelë, ja ko pëjkëp ja’a. Ets jaa mëj ajtsy ojts ’yana’any:

_¿mnija’ap tii utsy? Mijts yë’ë mnanwelë mkuentatëp. Ets ëjts ntunëtsy kamootsy. Ja nimajtskpë ja anaketsy ojts ja tsyuujk ntawakxtë, ja ajtsy jantsy tunaap ja’a. tu’uk xëëw, tats ja ajtsy kyopk ojts t’ijx ja nyanwelë jaatsy mëj taakp mëët ja pya’am tats ojts ja ’yutsy Xëwaan nuux t’anëmë:

_mijts Xëwaan, ¿ti ko mijts nëjkx mkatuny? Nëjkx yë mook yakkuwaats. Ets ëjts mëwëmëtsy yë’ë nnanwelë jaako mëk yëë pyikyë.

_ Ooy

Xëwaan ojts nyijkx. Ojts jyatsy ma ja myok kamën, ojts tjuutsy ja myëtsyaat, ets ojts patëkë ja mook, ojts waats puxjëkta’ay ja mook. Ja Xëwann wimpyjnë ma ja tsyëjkën jantsy jotkuujk.

_Ajtsy. Tëë n’otsy ma ja mok kamëm, waats jaxoon ti n’ëxmatsy ja kaam. M’ooy jyayëp etixtëm tin ntunyën. Jëpom nëjkx y’ijx jëtu’un ja ‘yajtsy ‘yatsooy.

Jëtu’un ja tsuu nyaajx, kum jëpom ja Päät amaay ja Xëwaan:

_ Mijts tsyaam kuentatëp. Nëjktsëjx nëk ijx kamootsy pën tii jëtu’un xtsuuny ixtëm tsokkyëtsën. Ets mijts yë mnanwelë kuentatëp. Maatsiwëp tëëy, ets yë nyëë xaak aampëjkëtsy koots nwimpytëtsy ets nkaayëmëtsy.

Jaa Xëwaan ja ’yajtsy ojts nyijkx kaam ijxpë. Ja Xëwaan ojts wi’imy ojts ja jëën ntamëjëë ets ojts ntatoyi’iky, koo jaa tats ja tuts këëx wijtsy mëët ja nëë, taa jëtu’un waan t’axëtsy. Ko ojts ja Xëwaan t’ijx ko ja nëë ’yëtsnë ta ojts nëëwijtsy. Taa ojts ninëjkx ja nyanwelë, taa ojts tuknyteemy ja nëë an an, tëkokyëtsy ojts tukninamta’ay ma wyin jyëpën. Taats ojts jëtu’un t’ijx ko ja nyanwelë ojts ttatëkaatsta’ay ja jyoot nyinykx. Ja nyanwelë ojts wyi’im awë’ëk. Anets ja Xëwaan ojts ‘yana’an:

_ ¡Jëk ijxtë nnanwelë! ¡ijtx tsyim xiknë! Yak xoonts yam ooy naktsi’iy! Ja Xëwaan të anetsy ja nyanwelë ttak’oknë. Koo jëtu’un taats ja ’yajtsy jya’atsy taats ojts ja ‘yutsy anëmë:

_ Mëka’ax, ka’ap ooy yë mtuuk tijxtsyuny. Jëk miin ajtsy, jëk ijx. Tëëts naktsi’iy yë nanwelë. Ets ijx jaa xyëknë. Ja Xëwaan të anetsy ja nyanwelë tak’oknë.